یک آوینی دیگر

یکی از دشوارترین کارها، ساختن مستند درباره آدم ها یا رویدادهایی است که نگاه رسمی، قاب ثابتی برای آنها تدارک دیده و کمتر اجازه مخدوش شدن این قاب ثابت و سنگی را می دهد.
فیلم مستند با واقعیات سروکار دارد و واقعیت ترکیبی است از خوبی و بدی، سپیدی و سیاهی. افراد و اموری که بیش از حد محترم و خدشه ناپذیرشان کرده اند، سوژه های خوبی برای فیلم های مستند نیستند. نگاه رسمی از آنها موجوداتی کلیشه ای، بدون بعد و تخت ساخته است. نزدیک شدن به آنها و دیدن و نمایش تمام زوایایشان دشوار است.
محمدعلی شعبانی در "انحصار ورثه" اما تلاش کرده تا هاله قدسی را که به دور  سیدمرتضی آوینی پیچیده شده کنار بزند و چهره ای واقعی تر از او نشان دهد. او در این راه تا حدودی موفق بوده است. ساحت های مختلف و زوایای گوناگون شخصیت آوینی که طبعا همزمان به نقاط ضعف و قوتش دلالت دارد، او را جذاب تر نشان می دهد و کنجکاوی برانگیزتر می کند.
انتخاب آدم هایی که درباره آوینی حرف می زنند، با دقت انجام شده و فیلمساز تلاش کرده، از زبان آنها نکات تازه ای از زندگی آوینی را افشا کند. گرچه جای خالی برخی دوستان و نزدیکان آوینی و به ویژه همسر و برادرش احساس می شود ولی در شرایط فعلی هم ترکیب قابل قبولی چیده شده است.
سیر تحول و تطور شخصیت او به روشنی و با ریتم مناسبی  به ترتیب تاریخی بررسی می شود و نکات تازه ای مانند خودویرانگری او در برهه ای از زندگی ، تغییرات پیاپی مشی و عقیده و‌...  از مواردی است که فیلم برای تعدیل چهره کلیشه ای آوینی به آن دست می یازد.
ناگفته نماند که برخی از افرادبه همان جملات کلیشه ای و همیشگی بسنده می کنند.
در فیلم، موافقان و دوستان آوینی به نسبت، واقع بینانه تر از منتقدانش درباره او حرف می زنند. ولی آنها که با آوینی در زمان حیاتش دچار اختلاف نظر یا حتی جدال و دشمنی بودند، کاملا با احتیاط در منقبتش نظر می دهند، محافظه کارانه درباره اش سخن می گویند و سعی می کنند قواعد تعریف شده همان نگاه رسمی را مراعات کنند.
فیلمساز به درستی در مقاطعی که لازم است، با فرد جلوی دوربین وارد دیالوگ ‌می شود که گاه مفید و لازم به نظر می رسد؛ نظیر سوالاتی که از مهدی نصیری، کیهانی و حتی زم می پرسد و تناقض های گفتار و رفتارشان را برملا می کند.
شاید کاستی مهم فیلم، مکث کم روی جزئیات آرا و عقاید آوینی در مقاطع مختلف است. گویی تمام تلاش فیلمساز مصروف این شده که از کلیشه بگریزد و تنها اثبات کند آوینی متفاوت از آنی است که تصور می کنیم. اما شاید می شد بیش از این به عقاید آوینی و تناقض و تفاوت در نگاه، نوشته ها و سخنان او در مقاطع مختلف زمانی پرداخت.
فیلم خوب شروع می شود. یک آگهی ساده ترحیم و بعد حضور رهبر انقلاب کنار تابوت آوینی و سپس اوج گیری توجه همگانی به او و بعد از آن اسوه سازی و مقدس کردنش به نحوی که کسی نتواند به صراحت در نقد او حرف بزند.
در فیلم خیلی از عکس ها و تصاویر برای نخستین بار به نمایش در می آیند و برخی چهره ها  برای اولین بار درباره آوینی حرف می زنند. این به تازگی فیلم کمک می کند و از امتیازات مثبت آن است.
پایان فیلم هم چشمگیر است. تصاویری از لحظات آخر زندگی آوینی که به گمانم برای نخستین بار به نمایش در می آیند و تماشایش تمام آدم های فیلم را هم تحت تاثیر قرار می دهد.