تلاش براي گريز از كليشه‌ها

سيد محمد سليماني
مستندهاي تاريخ نگارانه در كشور ما ، بيشتر به‌عنوان آثاري شناخته مي‌شوند كه كاربرد پخش تلويزيوني دارند و به مرور هم كليشه‌هايي در ساخت و توليد آن‌ها رسوخ كرده كه به مرور زمان آن‌ها را به آثاري با ارزش‌هاي محدود زيبا شناسانه تصويري تبديل كرده است كه مهم‌ترين دليل آن در كنار كم توجهي فيلم‌سازان  به نوگرايي ، ناشي از بودجه و امكانات محدودي است كه از سوي تهيه‌كننده دولتي در اختيار مستند ساز قرار مي‌گيرد.
در اين بين ، آنچه كه توانسته برخي از اين مستند‌ها را يك سروگردن بالاتر از نمونه‌هاي مشابه قرار دهد ، ارزش‌هاي انكار ناپذير تحقيق و پژوهش در اين قبيل آثار است كه بسيار بيشتر  از حتي مستندهاي اجتماعي مي‌تواند امتياز براي فيلم مستند تاريخ نگارانه به ويژه در عرصه‌هاي رقابتي اندوخته‌ كند.
«بوعلي سينا» به‌عنوان فيلمي كه همه مختصات بصري مستندهاي متوسط توليد شده توسط مراكز صدا و سيما در آن دیده می شود، يك فرق عمده با اغلب آن‌ها دارد  كه برمي‌گردد به مقوله پژوهش. پژوهشگر اين اثر مستند، به ويژه هنگامي كه نوبت به تاريخ نگاري ساختمان آرامگاه بوعلي‌ سينا مي‌رسد،  با جزئي نگري ويژه‌اي همه زواياي پنهان و آشكار ساخت اين بنا را به لحاظ معماري، ساختار زيبايي شناسانه و... كاوش مي‌كند و محصول آن را در اختيار مستند ساز و بعد، مخاطب قرار مي‌دهد.
كارگردان مستند بوعلي سينا، با دستمايه قرار دادن پژوهشي همه جانبه دربارة تاريخچه ساخت بناي آرامگاه بوعلي سينا در همدان، يك امتياز ويژه در اختيار داشته و با استفاده از همه امكاناتي كه تاكنون در اغلب مستندهايي از اين دست از آنها بهره‌ گرفته شده به مصورسازي آن پرداخته است.
مستند ساز، سعي مي‌كند در آغاز از جزء به كل برسد كه با توجه به سوژه‌اي كه انتخاب شده، به نظر انتخاب درستي است. اينكه بوعلي ، زاده همدان نبوده ولي گويي همه چيز اين شهر متعلق به اوست، واقعيتي است كه مستند بوعلي سينا به آن مي‌پردازد. از علائم‌ شهري تا نمادها و... همه تصويري از آرامگاه بوعلي‌ سينا دارند و زندگي‌نامه كوتاه بوعلي سينا با استفاده از منابع و تصويرسازي‌‌هاي قديمي، زمينه‌‌ساز ورود به موضوع اصلي يعني بررسي تاريخچه ساخت بناي آرامگاه بوعلي سينا مي‌شود.
مستند بوعلي سينا در جايي كه به زندگي نامه شيخ الرئيس مي‌پردازد، سواي از نگاه كليشه‌اي مستند سازان كه مجموعه‌اي از نقاشي‌هاي قديمي را با حركت زوم و زواياي بالا و پايين دوربين به تصوير مي‌كشند و يا از روي نقشه‌هاي قديمي براي نشان دادن سفر شخصيت‌هاي تاريخي عبور مي‌كنند، نگاه تازه و خلاقانه‌اي ندارد و يك مستند معمولي همراه با پژوهشي متوسط را به تصوير مي‌كشد. ولي از جايي كه موضوع تأسيس بناي آرامگاه بوعلي سينا به ميان مي‌آيد، فيلم‌ساز با تكيه بر همان پژوهشي كه ذكرش رفت و با بهره‌گيري از همان عوامل و ابزار هميشگي البته، اطلاعات كاملي درباره موضوع اصلي مستند در اختيار تماشاگر قرار مي‌دهد و لابه‌لاي آن سعي مي‌كند در مقايسه‌ با بخش اول مستند، خلاقيت بيشتري داشته باشد.
اساس كار مستند ساز به لحاظ بصري در اين بخش ، بر حركات دوربين در جهات مختلف و به تصوير كشيدن زواياي گوناگون بنا است كه تا اينجاي كار تفاوتي با مستندهاي مشابه ندارد ولي در جاهايي، او با تكيه بر خلاقيت‌هاي بصري و مضموني مورد نياز چنين مستندهايي براي متمايز شدن و بازهم تكيه برارزش‌هاي پژوهشي كه در اختيار دارد، زماني كه خورشيد بر فراز بام برج بناي آرامگاه قرار مي‌گيرد، به نقل قولي ازاروپائيان مي‌پردازد كه بوعلي سينا را «خورشيد خاور» مي‌خوانند. او سعي مي‌كند براي همه آنچه كه در متن به آن پرداخته شده ، اشاره تصويری داشته باشد كه مهم‌ترين بخش آن‌ها مربوط به جاهايي است كه به موضوع تأمين هزينه‌هاي ساخت آرامگاه پرداخته مي‌شود. اگر چه ممكن است بيشتر اين تصاوير در موزه آرامگاه بوعلي سينا موجود بوده و فيلم‌ساز براي يافتن آن‌ها تلاش ويژه‌اي نكرده باشد ، ولي در هر صورت وقتي مخاطب تصاويري از بليت‌هاي بخت آزمايي آن دوران را كه براي كمك به ساختمان آرامگاه بوعلي سينا چاپ شده در جاي ويژه خودش مي‌بيند، يا تصوير تمبرهاي يادبود آرامگاه را پي درپي و با همراهي موسيقي مناسب و متناسب مشاهده مي‌كند، فضايي واقعي و ملموس را پيش روي خود مي‌بيند و با علاقه و اشتياق بيشتر، قصه چگونگي ساخته شدن بنا را دنبال مي‌كند. ضمن اينكه مستند ساز فقط به نكاتي از اين دست بسنده نكرده و نگاه جدي‌تري هم به خصوصيات معماري بنا دارد. جايي كه از نقش مربع در معماري بنا سخن به ميان مي‌آيد، يا اشاره به اينكه براي متناسب شدن تصوير اوليه مخاطب از بخش‌هاي مختلف بنا كه بيشتر سنگ خارا را در قاب چشمانش قرار مي‌دهد، بخشي از سيمان مورد استفاده در ساختمان برج را با خرده سنگ خارا و شن آميخته‌اند تا اين تناسب به وجود بيايد. اينها ، نكات ريز و ويژه‌اي است كه به ديدني و جذاب شدن مستند كمك بسياري كرده است.
نمونه‌هايي از اين دست، اگر چه در مستند بوعلي‌ سينا خيلي پر تعداد نيست و ساختار علي اثر متكي بر همان كليشه‌هاي شناخته شده با اجراي استاندارد و پاكيزه است ولي در مجموع بوعلي‌ سينا به لحاظ بصري اثري چشم‌ نواز است كه مي‌توان از كنار برخي ضعف‌هاي آن مثل استفاده مكرر و نابجا از لنز وايد‌ براي نشان دادن ستون‌هاي بنا يا حركت چرخشي دوربين در فضاي داخلي ساختمان ؛ گذشت.