گرگ، کلاغ، بزکوهی و دیگران

هیچ می­دانستید که در فلات ایران، کلاغ­های نوک زرد و نوک سرخ با سر و صدا بزهای کوهی را از وجود خطر (مثلا حضورگرگ­ها) آگاه می­کنند و در مقابل ، بزهای کوهی هم به کلاغ­ها اجازه می­دهند که با استفاده از موهای­شان لانه درست ­کنند؟ ­و آیا می­دانستید که در همین منطقه، پرندگان با استفاده از گیاهان خوشبو که در حقیقت نوعی «حشره‏کش گیاهی» هستند، ضمن دورکردن حشره­های مزاحم، محیط لانه خود را ضدعفونی می­کنند؟ سفر به آمادای (فرشاد افشین­پور) «روایت» جذاب این شگفتی­هاست.
آمادای (و نیز اَمَدانه و آمادانه) نام باستانی همدان است و افشین­پور و همکارانش سیمای طبیعی و زندگی بیش از سی گونه کم‌نظیر جانوری این استان (هدهد، سهره، چرخ ریسک، جغد شاخدار، عقاب طلایی، سنجاب زمینی، بز کوهی، گرگ خاکستری و...) را در ۶۰ دقیقه تصویر می­کنند. فیلم با تصویرهایی از زمستان منطقه آغاز می­شود و در یک چرخه زمانی، حیات جانوری این منطقه را در بهار پرهیاهو، تابستان داغ و خشک، پاییز هزار رنگ و زمستان جان­فرسا به نمایش می‏گذارد. در این میان، بدیع و زیبا بودن تصویرها نقطه قوت این مستند زیست محیطی است. فصل­های دیدنی مانند بازی و خواب زمستانی سنجاب­ها در حاشیه دریاچه شیرین­سو؛ چرخ­ریسکی که روزی هفتاد بار به جوجه­هایش غذا می‏دهد و لانه می­بافد؛ و هدهدی که با عقرب، جوجه­هایش را تغذیه می­کند در این فیلم کم نیست. امری که حاکی از آن است که کارگردان و گروهش در ضبط تصویرهای بسیار دشوارشان دقیق ، جسور و صبور بوده­اند و این البته ویژگی پرندگان سرزمین برف و آفتاب، مستند پیشین افشین­پور نیز بود.
فصل­های­ فیلم گاه لحنی طنزآمیز به خود می­گیرند، مانند تلاش بی­ثمر گرگ جوان برای شکار لاک­پشت در حالی که صدای کشیده شدن دندان­هایش روی لاک سخت جانور شنیده می­شود و نیز بازی و شیطنت دو سنجاب­ که در نهایت منجر به سقوط آن دو در لانه­شان می­شود. این فصل­ها گاهی نیز هولناک و تراژیک می­شوند، مانند صحنه­ای که در آن جوجه عقاب بزرگ­تر، برادر یا خواهری را که تنها چند روزی از او جوان­تر است با بیرحمی تمام به قتل می­رساند و در همان حال صدای خوش طنین داوود نماینده (راوی فیلم) شنیده می­شود که با خونسردی تمام می­گوید: «آنها ذاتا قاتلند».
هر چقدر که تصویرهای سفر به آمادای بکر و چشم­نوازند، فیلم در عوض، در زمینه بهره­گیری از کلام (نریشن) گاه بیش از اندازه افراط می­کند. به بیان دیگر، در صحنه­هایی که تصویرها به اندازه کافی گویا هستند، اصرار بر استفاده از صدای راوی، توضیح واضحات است و نتیجه­ آن هم چیزی جز کاسته شدن از تاثیرگذاریِ کنشِ آن صحنه نیست. مثلا صحنه زیبای غذا دادن شاهین مادر به جوجه­های گرسنه و پر سر و صدایش با این جمله­های طولانی همراه می­شود: «این­ها نمایش­هایی از اراده و تمایل به بقا و زندگی است که با چنگ و دندان حفظ می­شود. قدرت چیزی است که لازمه حیات در این­جاست، حتی برای شاهین­های تیزچنگال». حال آن که با حذف این جمله­ها نه تنها لطمه­ای به فیلم وارد نمی­شود، بلکه برعکس، تماشای جوجه شاهین­هایی که لقمه­های غذا را از دهان هم می­ربایند و شنیدن صدای جیغ آنها تاثیرگذارتر هم هست.
اصرار نالازم و غیرضروری برای نریشن­نویسی با لحنی به اصطلاح فاخر در صحنه­های دیگر هم دیده می­شود. مثلا در صحنه­ای که نمایش­دهنده حرکت ابرها و افتادن سایه­شان روی کوه و دشت است و هر تماشاگر ناشی هم به سادگی مضمون گذشت زمان و تغییر فصل را درمی­یابد، صدای راوی اصرار دارد که «روزهای بهاری از پی هم می­آیند و می­روند و طبیعت از کوه­ها تا دشت­ها لحظه به لحظه چهره­ای متفاوت از خود به جا می­گذارد» و یا روی تصویر سفیدپوش و یخ­زده منطقه، راوی می­گوید: «آنگاه که سرما بر اریکه قدرت تکیه می­زند عصاره جان طبیعت به نقطه انجماد می­رسد» و هنگام بهار نیز اضافه می­کند: «آهنگ زندگی در دشت­ها و مرغزارها طنین­انداز می­شود و نبض حیات در رگ­های آمادای قدرت فزون­تری می­یابد».
افشین­پور دست­کم به واسطه دو مستندی که از او دیده­ام نشان می­دهد که فیلمساز قابلی است. او ارزش تصویرهای کمیاب از دنیای اسرارآمیز حیوانات و اهمیت ثبت زاویه­های پنهان حیات وحش به عنوان مولفه­های بنیادی برای ساخت یک مستند زیست محیطی را می­داند. فقط کافی است که از یک سو به قدرت تصویرهایی که ثبت کرده و در اختیار دارد ایمان داشته باشد و از سوی دیگر هم تماشاگر را ناشی و ناآشنا فرض نکند. بدین­ترتیب هرگز با افزودن بیهوده کلام به تصویر دچار مشکل پر­گویی و شیر فهم کردن تماشاگر نخواهد شد.... و دو پیوست:
۱. در حالی که در فیلم جا به جا از موسیقی­های آشنا استفاده شده، چرا در تیتراژ پایانی به پدیدآورندگان آنها اشاره­ای نشده است؟
۲. واژة «گاهاً» نادرست است. حیف است که صدای داوود نماینده با کاربرد واژگان غلط همراه شود. 

*حمیدرضا مدقق