فیلم‌نامه‌ مستند را در لحظه بنویسید

به گزارش روابط عمومی جشنواره بین المللی سینماحقیقت، راهروهای فرهنگستان هنر از سی دقیقه مانده به آغاز کارگاه، پر از افراد مشتاقی بود که برای شنیدن صحبت‌های یکی از کارکشته‌های سینمای مستند آمده بودند. شرکت‌کنندگان در این کارگاه که در روز سرد و بارانی تهران برگزار می‌شد، پای صحبت‌ها، خاطرات و تجربیات شیرین سیف‌الله صمدیان نشستند.

این کارگاه با کارگاه‌های روز قبل تفاوت‌هایی هم داشت. از جمله این‌که این عکاس، تصویربردار و فیلم‌ساز برجسته‌ی حوزه سینمای مستند و تجربی، به جای طرح مباحث آموزشی صرف، به بیان نکات و جزییات جذابی درباره‌ی جهان‌بینی هنرمندانه از طریق نشان دادن فیلم‌های تجربی و بازگو کردن خاطراتش از حضور در جشنواره‌ها و مسترکلاس‌های مختلف در سراسر دنیا پرداخت. این شیوه‌ی استفاده شده توسط او، هم با موضوع کارگاه قرابت داشت و هم دور بودنش از کلیشه‌های رایج در این کارگاه‌ها، فضای گرم و مبتنی بر تعاملی در سالن آمفی‌تئاتر فرهنگسرای هنر ایجاد کرد. فضایی که باعث شد هنرجوها هم با احساس راحتی بیشتری به ابراز نظر بپردازند و جو گرم کارگاه، سردی هوای تهران را بی‌اثر کند.

صمدیان در این کارگاه بعد از مطرح کردن تاریخچه‌ی مختصری در مورد تاریخ هنر و تصویر و اشاره به آثار بزرگ عکاسان مختلف، بحث در مورد موضوع اصلی کارگاه را با ذکر نقل‌قول‌هایی از کارگردان‌های بزرگ سینما در ورک‌شاپ‌های جانبی جشنواره‌ی کن آغاز کرد. صمدیان با هوشمندی قصد داشت با ذکر این نقل قول‌ها توجه حاضران را به اهمیت مفهوم «نگاه» به دنیای اطراف جلب کند. ترفندی که کارساز هم بود و بحث را از شکل تئوریک صرف خارج می‌کرد. او در همین راستا گریزی به سینمای عباس کیارستمی و اهمیت کار و جایگاه او در سینمای دنیا زد و او را سینماگری دانست که با وجود چند دهه سابقه‌ی درخشان، هنوز مشغول بازیگوشی و تجربه کردن در گوشه و کنار سینماست.

۱/«اگر بتوانید لذت خوردن یک سیب را در یک فیلم سه دقیقه‌ای به من نشان بدهید، هنرمند هستید» صمدیان این نقل قول اسکورسیزی را مقدمه‌ای قرار داد برای ورود جدی‌تر به بحث اهمیت نگاه در سینمای مستند تجربی. این فیلم‌ساز باتجربه و توانا، به شرکت‌کنندگان توصیه کرد بین «نگاه کردن» و «دیدن» تفاوت قائل شوند. از دید او هنر اصلی یک انسان «دیدن» است: «برای وسعت و عمق بخشیدن به توانایی این نوع فیلمسازی، فقط نگاه کردن به اطراف کافی نیست، باید توانایی «دیدن» و ادارک فضای اطراف را داشت.»

۲/صمدیان صحبت‌هایش در مورد اهمیت نگاه را این‌ گونه ادامه داد: «قوی‌ترین سناریست جهان، خود جهان است. از همین رو موضوعات بسیار زیادی را می‌توان از طریق دوربین ثبت کرد، منتها شرط ثبت هنرمندانه این وقایع به شکلی دراماتیک مرهون وجود نگاه هنرمندانه است.» همراه دیرینه‌ی عباس کیارستمی شرط لازم برای «دیدن» را داشتن «وجودی خالص» دانست و داشتن نگاه هنرمندانه را مشروط به اتکا به مفهوم «خود» خواند.»

۳/نمایش دو تریلوژی، شامل سه فیلم یک دقیقه‌ای با موضوع «درخت» و «باد» کار بعدی صمدیان برای بهتر جا انداختن موضوعات مورد بحث بود. او در این فیلم‌ها بدون استفاده از تجهیزات سینمایی خاص و تنها با نشان دادن چند تصویر به «باد» و «درخت» پرداخته بود. مدیر موسسه‌ی «تصویر» در فیلم سه اپیزودی «درخت»، درخت را از سه زاویه‌ی رابطه‌اش با جهان صنعتی، رابطه‌اش با انسان و رابطه‌اش با خود طبیعت به تصویر کشیده بود. او بعد از اتمام فیلم، نمایش آثار این‌چنینی در این کارگاه را تلاش برای جا انداختن بهتر اهمیت نگاه در سینمای تک نفره و انفرادی خواند. او صحبت‌هایش در این ‌باره را با ذکر یک جمله کلیدی که شاید بتوان آن را عصاره‌ی این کارگاه دانست، ادامه داد: «مستندهای من فیلم‌نامه دارد، ولی این فیلم‌نامه در لحظه نوشته می‌شود. باید در صحنه حضور داشت و با چشمان باز صحنه‌ها را شکار کرد. استفاده حداقلی از تجهیزات سر صحنه‌ی فیلم‌برداری، به دست‌نخوردگی فضا کمک می‌کند و روایت صادقانه‌تری از موضوع به بیننده می‌دهد.» صمدیان تکنولوژی دیجیتال را موهبتی برای این نوع فیلم‌سازی دانست و به هنرجویان این کارگاه توصیه کرد در این نوع سینما خیلی در قید و بند وسواس به خرج دادن در انتخاب دوربین نباشند و هر کجا که موضوع جذابی یافتند، با استفاده از دم‌دستی‌ترین وسایل آن را ثبت کنند. او در عین حال از هنرجویان خواست به مدت زمان فیلم توجه نکنند و هدف‌شان گذر از ساخت فیلم‌های کوتاه و تجربی به امید ساخت فیلم بلند نباشد.»

۴ / نمایش فیلم نیمه‌بلند «پنج داستان کوتاه» ساخته‌ی خود صمدیان، بخش بعدی این کارگاه بود. این فیلم با انتقاد یکی از حاضران روبرو شد. شخص منتقد اعتقاد داشت نگاه صمدیان در این فیلم‌ها نوعی نگاه «لوکس» است و با صحبت‌های قبلی او در تعارض. صمدیان با خوشرویی وجود سلایق مختلف را طبیعی خواند و با حوصله به انتقادهای شرکت‌کننده‌ی منتقد پاسخ داد. او درباره‌ی تک‌تک نماهای فیلم، ایده‌های پشت آن و چرایی انتخاب این نماها توضیح داد و از حاضران خواست در مورد جلسه زود قضاوت نکنند و برای قضاوت کردن تا انتهای این کارگاه صبر کنند.

۵/در بخش دوم این کارگاه صمدیان کمتر صحبت کرد و بیشترین زمان را به پخش آن دسته از آثارش که به موضوع «مستند بدون فیلم‌نامه» نزدیک بود اختصاص داد. فیلم‌هایی که بیشتر حاصل زمان‌بندی خوب کارگردان، حضور به موقعش در صحنه‌ها و شکار لحظه‌های به ظاهر ساده‌ای بود که قرار گرفتن آنها در کنار هم، یک کلِ معنادار را بنا می‌کرد. او قبل از شروع هر فیلم به دادن توضیحات کوتاهی در مورد مضمون فیلم و چگونگی فراهم شدن زمینه برای ساخت آن بسنده می‌کرد تا توجه مخاطب بیشتر روی یافتن مصادیق صحبت‌هایش در بخش اول کارگاه در هر فیلم متمرکز شود. ضمن این‌که در هر فرصتی به تاکید بر اهمیت نگاه به هر موضوع و نوع حضور در هر فضا تاکید می‌کرد. نگاه طنازانه‌ی جاری در اکثر آثار صمدیان، گرمای فضا را به اوج رسانده بود، جوری که اثر خستگی در چهره‌ی کمتر کسی به چشم می‌خورد. با این حال این تجربه‌ی لذت‌بخش با پاسخ دادن به پرسش‌های شرکت‌کنندگان در مورد فیلم‌های به نمایش درآمده و موضوع کارگاه و جمع‌بندی موضوعات مطرح شده، به پایان رسید و هنرجویان با رضایت سالن را به سمت خیابان‌‌های شلوغ تهران ترک کردند.

این گزارش در چهارمین شماره از نشریه روزانه نهمین جشنواره سینماحقیقت منتشر شده است.