یادداشتی بر « انیمیشن ایرانی » به کارگردانی مهرداد شیخان

هنرهای تجسمی در ایران همواره رونق و پویایی داشته‌اند و بسیاری از هنرمندان گرافیست و تصویرساز و کاریکاتوریست به نقاط اوج افتخارآمیزی دست یافته‌اند که حتی در ادبیات و شعر و هنرهای دراماتیک کمتر مشابهی داشته است. نقاشان و طراحان نامدار ایرانی با نمایشگاه‌ها و فستیوال‌های متعدد جهانی همکاری کرده‌اند و آثارشان در مجموعه‌های نفیس دنیا نگه‌داری می‌شود. در زمینه انیمیشن نیز همواره موفقیت‌هایی وجود داشته و با وجود سرمایه‌گذاری اندک و کمبود امکانات فنی، انیماتورهای ایرانی در چند دهه به دستاوردهایی رسیده‌اند که قابل ستایش است و نشان از عزم و اراده‌ای محکم دارد. از این جهت می‌توان گفت انیمیشن ایران بسیار پیشرفته و سرشار از استعدادهای جوان و خلاق است که تأثیرشان را نه‌فقط در جریان اصلی تولید فیلم و سریال، که حتی در تبلیغات و فضای مجازی نیز می‌توان مشاهده کرد.
مستند بلند «انیمیشن ایرانی» نگاهی دارد به تاریخچه و مسیر طی‌شده انیمیشن در کشورمان، از نخستین سال‌های شکل‌گیری نقاشی متحرک تا امروز که در سطحی گسترده و در قالب‌ها و سبک‌ها و تکنیک‌های متنوع، انیمیشن‌های اثرگذاری ساخته می‌شوند و هزاران نفر در این حوزه مشغول کار و پژوهش هستند. فیلم با تصویرهای آرشیوی و مرور اسناد و عکس‌های بسیار قدیمی، سیر بررسی تاریخی‌اش را آغاز می‌کند. در ابتدا به طرح‌ها و تصویرسازی‌های ابتدایی مجله‌های عامه‌پسند و نشریات پرتیراژ عصر مشروطه ارجاع می‌دهد و سپس نخستین فعالان عرصه انیمیشن را معرفی می‌کند و نقاط شروع این سیر تاریخی را به مخاطب می‌شناساند. پس از این مقدمه‌چینی، کم‌کم چهره و صدای کارشناسان و هنرمندان قدیمی به ساختار محوری گفتار متن اضافه می‌شود و با تکیه بر دینامیسم پویای تدوین و جابه‌جایی مداوم از تصویرهای امروزی به قاب‌های آرشیوی و تکه‌هایی از فیلم‌های انیمیشن قدیمی، اطلاعات مطرح‌شده در متن کامل می‌شود. با وجود حجم گسترده اطلاعات، ساختار و ریتم روایی مستند به گونه‌ای‌ست که مخاطب احساس خستگی نمی‌کند و با این سفر تصویری همراه می‌شود.
یکی از امتیازهای «انیمیشن ایرانی» تکیه‌اش بر تصویرها و روایت بصری است که این شیوه با موضوع فیلم تناسب کامل دارد و ضمناً تنوع فضا را بالا می‌برد. مستندساز تأکید دارد که روی گفتار مستقیم مکث نکند و حتی در نماهایی که کسی رو به دوربین حرف می‌زند فقط بخش‌های کمی به نمایش چهره‌اش اختصاص داده شده است. خیلی زود تصویرهای آرشیوی اضافه می‌شوند و از طریق صدای روی تصویر و هم‌آمیزی با صدای راوی، ریتم پرشتاب و سرحال فیلم حفظ می‌شود. از سوی دیگر، هرجا به شخصیتی مهم یا هنرمندی قدیمی یا فیلمی تاریخ‌ساز اشاره می‌شود، نمونه‌های دقیقی از تصویرهای مرتبط با موضوع آورده می‌شود تا مخاطب بداند که با چه مفهومی سر و کار دارد. به‌خصوص تکه‌های فیلم‌های قدیمی و انیمیشن‌های کمیاب، جذابیت این روایت مستند را بالا برده‌اند.
«انیمیشن ایرانی» یکی از نمونه‌های قابل‌قبول مستندهای پژوهشی است که تاریخچه یک موضوع گسترده و چندوجهی را تصویر می‌کند و حجم عظیمی از اطلاعات و تصویرها را در خود جای داده، اما این مجموعه عظیم طوری تنظیم شده که آشفته یا خسته‌کننده جلوه نمی‌کند. البته بخشی از این ویژگی مثبت به جذابیت‌های موضوع فیلم، یعنی تاریخچه انیمیشن و تصویرسازی در ایران، برمی‌گردد، ولی نمی‌توان امتیازی برای ایجاز روایی و هوشمندی مستندساز در استفاده از منابع آرشیوی در نظر نگرفت. در گذر از تصویرها و تکه‌های فیلم، ضرباهنگ مناسبی انتخاب شده و رویکرد مستندساز در استفاده از گفتگوها نیز مبتنی بر ایجاز و جریان سیال است. انتخاب یک استراتژی اشتباه و مکث روی اطلاعات تکمیلی و جزئیات غیرلازم، و رفت و برگشت‌های متعدد، می‌توانست از همین مصالح و مواد خام یک مستند ملال‌آور و متورم بسازد.
تماشای فیلم علاوه بر این‌که اطلاعات مفیدی درباره تاریخچه انیمیشن در ایران به دست می‌دهد و انبوهی فیلم و تصویر قدیمی را پیش چشم می‌آورد، یادآور این واقعیت است که چه مسیر طولانی و پرفراز و نشیبی پیموده شده تا انیمیشن در کشورمان به این نقطه بلوغ و باروری برسد و چه مردان و زنان سختکوشی این تاریخچه پربار را رقم زده‌اند. با دیدن این مستند، نقش مهم نهادهای تأثیرگذاری مثل کانون پرورش فکری برجسته می‌شود و اهمیت خلاقیت فردی و پشتکار و رنج هنرمندانه در شکل دادن به روند تکاملی یک هنر- صنعت مهم مثل انیمیشن را درمی‌یابیم. این یک منظومه مفصل تصویری، در ستایش همه هنرهاست، به‌خصوص هنرهای حجمی و معماری و نگارگری و گرافیک و نقاشی و کاریکاتور و موسیقی، که همگی با هم آمیخته می‌شوند و زیر چتر بزرگی به نام سینما، انیمیشن ایرانی را می‌سازند.
 
شاهین شجری‌کهن