نقدی بر مستند "پرتره خانم فرخزاد" به کارگردانی ماهور میرشکاک

"پرتره خانم فرخزاد" مستندپرتره ای است درباره اسطوره شعر پارسی؛ فروغ فرخزاد که 53 سال از مرگ مرموز او در 32 سالگی می گذرد. اما این ویژگی متمایز را دارد که مسیری خاص را برای رفتن به دل پرتره آشنای این شاعره برمی گزیند. ماهور میرشکاک که بیشتر به عنوان عکاس، طراح صحنه و لباس و دستیار صداگذار در سینما فعالیت داشته، با دغدغه مندی شخصی که همچون بسیاری نسبت به فروغ فرخزاد داشته، روندی نامتعارف را برای پرداختن به این دلمشغولی انتخاب کرده و نام خود را به عنوان یک زن مستندساز مطرح کرده است.
طبعاً وجه عکاس او در شکل گرفتن ایده انتشار فراخوانی برای جمع آوری مجموعه عکس از پرتره زنانی که به فروغ فرخزاد شباهت دارند، بی تأثیر نبوده است. فراخوانی که 100 زن و یک مرد به آن پاسخ داده اند و از میان این زنان 55 نفر در مصاحبه حضوری شرکت کرده اند. مصاحبه هایی درباره فروغ که به تدریج با روندی هوشمندانه از سطح شباهت ظاهری و صدا فراتر رفته و به بازخوانی دیدگاه ها و ابعاد کاراکتر منحصر به فرد فروغ از زاویه نگاه دوستدارانش می پردازد و در نهایت نیز در انعکاس نام فروغ از زبان این 55 زن به اتمام می رسد. تغییر سمت و سوی ایده اولیه از جمع آوری یک مجموعه عکس به ساخت یک مستندپرتره، می تواند از آن نقاط تعیین کننده ای باشد که در مسیر سیال مستندسازی به واسطه میزان انعطاف پذیری فیلمساز امکانپذیر شده و به نقطه غیر قابل پیش بینی و جذابی رسیده است.
با اینکه این انتخاب برای کارگردان وجود داشته که از دل این پرتره نقبی به پرتره شخصی هر یک از این افراد و حلقه اتصالشان با فروغ بزند، اما اینکه فیلمساز می دانسته از دل این مصاحبه ها می خواهد به چه درک و دریافتی در فیلمش برسد؛ نقطه قوت و امتیازی است که آن سیال بودن را در چارچوب ذهنی فیلمساز واجد ساختار فرمی و محتوایی می کند.نکته دیگر در روند این مستند 23 دقیقه ای به شیب ظریفی بازمی گردد که به تدریج پرتره فروغ را از خلال فیزیک ظاهری و صداهایی که تلاش می کنند یادآور چهره و آهنگ صدای او باشند (یا شاید هم هستند)، به سمت ابعاد مختلف کاراکتر و زندگی پر فراز و نشیب فروغ می برد و نقاط اوج و عطف زندگانی او را به واسطه میزان تأثیرگذاری بر مخاطبان و دوستدارانش بسط دراماتیک می دهد.
همه اینها باعث می شود اگرچه داده ها و اطلاعات جدیدی بعد از 53 سال از زندگی و کاراکتر فروغ وجود ندارد، اما خوانش شخصی هر فرد منجر به غبارزدایی از زوایای مغفول و پنهان او شود که چه بسا در گفتمان رسمی به آن؛ آنچنان که نیاز عطش ذهنی دوستدارانش است، پاسخ داده نشود. مثل حلقه مفقوده کیفیت رابطه فروغ و ابراهیم گلستان که همچنان در هاله ای از ابهام قرار دارد و گفتگوهای ضد و نقیض و گاه غیر منصفانه گلستان در طول سال ها بر این ابهام دامن زده است. هرچند گفته می شود گلستان این رازهای مگو را ثبت و ضبط کرده و برای بازگویی در فردایی که نیست، باقی گذاشته است، اما تحلیل ها از این بخشِ در سایه از زندگی فروغ، تمام نشدنی است.
در بخشی از فیلم به همین ابهام و همچنین رمز و رازی که پیرامون مرگ فروغ وجود دارد از زاویه نگاه این زنان پرداخته می شود که پرانتزهای جذابی را در ذهن مخاطب باز می کند، که بعد از پایان فیلم همچنان باز و گسترده می مانند. بخش جذاب دیگری که از دل روند این مصاحبه ها وارد کار شده، ابعادی از فروغ است که هر فردی به فراخور حال روحی و قرابت خود با احوالات این شاعره به آن می پردازد و از دل این قطعات پراکنده؛ به تدریج پرتره ای بدون غبار با خوانشی غیر تکراری از فروغ برای مخاطب شکل می گیرد. این همان ویژگی است که باعث شده این پرتره علیرغم گذر 53 سال از مرگ فروغ و فقدان اطلاعات و داده های جدید درباره او و زندگی اش، تبدیل به بازخوانی گرم و جذاب و تا حد زیادی غیر تکراری شود که اهمیت زیادی دارد. در بهترین شکل ممکن آنجا که قطعات مختلف اشعار فروغ توسط این زنان خوانده می شود، این خوانش جدید می تواند منجر به درک یا سویه ای جدید از شعرهایی شود که بارها خوانده ایم، می خوانیم و خواهیم خواند. این مهمترین رسالت مستند "پرتره خانم فرخزاد" است.
اما ذکر یک نکته خالی از لطف نیست که می توانست یا شاید بتواند شاخک های یک مستندساز کاوشگر را به خود جلب کند؛ آنهم پاسخ تنها یک آقا به این فراخوان و کنجکاوی است که می تواند برآمده از چرایی این اقدام و حرف ها و ناگفته های او درباره فروغ و قرابتی باشد که با این شاعره فقید که حس عمیق زنانگی در آثارش موج می زند، حس کرده است. ای کاش این کنجکاوی بهانه یک رویکرد جدید به فروغ فرخزاد و کاراکتر و آثارش از دریچه ای نامتعارف تر باشد.

« سحر عصرآزاد »