نقدی بر مستند " صف سلام " به کارگردانی هادی آفریده

فیلم تازۀ هادی آفریده را باید حلقۀ دیگری از زنجیره فیلم­های تهران­شناسانۀ او (خاطرۀ نی­آوران، چنارستان، باغ­های گمشده، نوروز به وقت تهران) و علائق توأمان او به تاریخ معاصر و شهر تهران دید.« صف سلام» با حضور استادان: عبدالله انوار، نسخه­شناس و سندپژوه نامدار،آیدین آغداشلو،نقاش و هنرشناس طراز اول، و دو کارشناس جوان حوزۀ مرمت و تاریخ هنر قاجار،(فتح الله نیازی و مینا رمضان­جماعت) به موضوع بازیابی و احیاء و ترمیم دیوارنگارۀ صف سلام می­پردازد، نقاشی­ای متعلق به دوران فتحعلی­شاه قاجار،که پس از دو سده گمنامی، اخیراً به همت جمعی از کارورزان مرمت و احیاء آثار هنری، از گمنامی بیرون جسته و بر دیوارهای کاخ نگارستان، واقع در میدان بهارستان تهران، خوش نشسته است.گروه مرمت با کار طاقت­فرسای خود زنگار از آیینۀ تاریخ زدوده­اند و آفریده با ثبت دقیق و جزئی­نگرانۀ پروسۀ مرمت، سند جذابی از یک تلاش جمعی برای حفظ گوشه­ای از میراث فرهنگی ایران داده،که بی­شک بخشی از جذابیت این سند مرهون کادربندی­ها و نورپردازی هنرمندانۀ رضا تیموری،تصویربردار فیلم،است.
فیلم علاوه بر صحبت کارشناسان از گفتار متن هم سود برده تا نمایی عمومی از دوران قاجار، و شاهزادگانی که سیمای­شان در تابلوی صف سلام حک شده ارائه دهد. و از آنجا که در دورۀ مربوطه هنوز دوربین عکاسی اختراع نشده بود، از تصویرسازی­های یک نقاش جوان برای مصورسازی فیلم بهره گرفته شده است. 
فیلم «صف سلام» دو فیلم از تاریخ سینمای مستند ایران،که هر دو پیش از انقلاب ساخته شده اند، را به ذهنم متبادر ساخت: اول،«چهلستون» ساختۀ استاد منوچهر طیاب، که علاوه بر معرفی این کاخ عصر صفوی پروسۀ ترمیم نگاره­ها و ستون­های این کاخ را نیز نمایش می­دهد، و دوم، مستند تازه رؤیت­شدۀ «کاخ جهان­نما»، اثر استاد فقید عباس کیارستمی،که دربارۀ مرمت حوضخانۀ متروکۀ کاخ جهان­نما- از کاخ­های دورۀ قاجار- است. اجازه بدهید قدری بر فاصلۀ حدوداً نیم­قرنی تولید آن دو فیلم و فیلم هادی آفریده درنگ کنیم. و از خود بپرسیم فیلم­هایی با موضوع مرمت آثار هنری چرا این قدر انگشت­شمارند؟ و تازه مرمت و بازیابی گنجینه­های هنری مگر منحصر به دنیای تجسمی و معماری است؟ برای مثال، به دلیل تمرکز چندین­ساله­ام بر تاریخ­پژوهی سینمای مستند و داستانی ایران، اطلاع دارم که تقریباً دو دهۀ پیش،آقای عباس مطمئن­زاده، مردی که با حافظۀ مثال­زدنی­اش می­تواند تاریخ زندۀ تحولات هنر دوبلاژ فیلم در ایران نامیده شود، در فیلمخانۀ ملی ایران، با صبر و حوصلۀ فراوان باندهای صدای ناقص یا مفقود کثیری از فیلم­های خارجی دوبله­شده را کشف و شناسایی کرده و سامان دهد. آیا زحمت پرارج او نمی­توانست دستمایۀ تولید یک فیلم مستند باشد؟ حتما می­توانست.همان­گونه که مهرداد زاهدیان در سال 1383 فیلم «حلقه­های گمشده» را دربارۀ کشف و ترمیم فیلم­های دوران قاجار ساخت.
پاسخ چرایی این امر، به زعم من این است که در این قبیل فیلم­ها مستندساز باید از فروتنی خاصی برخوردار باشد که نگذارد سبک­پردازی او به اصل موضوع که جنبه­ای علمی و پژوهشی دارد سایه بیندازد؛فروتنی­ای که سوژه را دستاویز دغدغه­های صرفاً هنری مستندساز نکند. و این چیزی است که آفریده به خوبی متوجه آن بوده است، و امید دارم این مسیر را باز هم ادامه دهد.
و البته ناگفته نماند کم ساخته شدن فیلم­هایی از این دست عامل دیگری هم دارد، و آن غفلت نهادهای متولی ترمیم و مرمت آثار هنری به ثبت کارهای خویش است.در اینجا هم امید دارم نمایش و انعکاس فیلم خوش­ساخت «صف سلام» این نهادها را بیش از پیش ترغیب کند تا پیش از آغاز هر پروژۀ مرمت،با یک مستندساز کاربلد قراردادی برای ثبت آن پروژه ببندند.  

« مهرداد فراهانی »