حقیقت آنلاین؛ پرده‌برداری از اسرار فلامینگوهای ایران

به گزارش روابط عمومی جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت، مستندهای حیات‌وحش از دشوارترین گونه‌های مستندسازی به لحاظ شرایط محیطی و امکانات تولید هستند؛ با این وجود برخی فیلم‌سازان با علاقه و تلاش فراوان در این عرصه زمان و هزینه صرف می‌کنند تا لحظه‌های ناب و کم‌تر دیده‌شده‌ای از محیط‌ زیست را ثبت و پخش بکنند.
هر ساله تعدادی از فیلم‌های حیات‌وحش در جشنواره‌ی سیماحقیقت حضور دارند و معمولاً با استقبال خوبی روبه‌رو می‌شوند. امسال نیز مستند «مرغ آتش» ساخته‌ی حجت طاهری یکی از متفاوت‌ترین‌های این گونه‌ی مستندسازی بود که در مدت‌ زمان 69 دقیقه به موضوع فلامینگوهای ایران می‌پرداخت.
کارگردان «مرغ آتش» و گروهش برای ساخت این مستند، هشت سال تلاش کرده‌اند. طاهری از سال ۸۰ فعالیتش را با فیلم‌برداری و تدوین مستندهای گزارشی آغاز کرد، ولی نخستین مستند خود را با عنوان «بایاری‌ها» در سال ۸۹ ساخت. اغلب کارهای او به مساله‌ی محیط‌ زیست و جغرافیای استان خوزستان می‌پردازد. او که از سال ۹۲ به عضویت انجمن مستندسازان سینمای ایران درآمده، تاکنون مستندهای بسیاری تولید کرده که اغلب‌شان برنده‌ی جوایزی بوده‌اند. برخی آثار این مستندساز از این قرارند: «تنها چند متر»، «روزهای خوب گم‌شده‌ی تقویم» (منتخب دوازدهمین جشنواره سینماحقیقت)، «زندگی روی خاکریز» (جایزه‌ی ویژه‌ی هیات داوران)، «پرندگان در سایه» (تندیس بهترین فیلم علمی بخش بین‌الملل، تندیس بهترین فیلمبرداری)، «زندگی در خور موسی» (جایزه‌ی بهترین کارگردانی و بهترین دستاورد فنی، برنده‌ی بهترین فیلم‌برداری و بهترین کارگردانی فیلم مستند نیمه‌بلند سینماحقیقت؛ جایزه‌ی ویژه‌ی هیات داوران از جشنواره حسنات، برنده‌ی تندیس بهترین فیلم نیمه‌بلند جشنواره‌ی تلویزیونی فیلم مستند)
 
گفتگوی «احمدرضا حجارزاده» با این مستندساز را بخوانید:
 
شما پیش از تولید فیلم «مرغ آتش» هم درباره‌ی محیط زیست و به‌ویژه پرندگان مستند ساخته‌اید. این‌بار سراغ فلامینگوهای آبادان رفتید. دغدغه ساخت مستندی با این مضمون از کجا آغاز شد؟
سال92 قراردادی داشتم با صداوسیمای خوزستان درباره‌ی حیات‌وحش آن‌جا که منجر به تولید دو فیلم «زندگی در خور موسی» و «پرندگان در سایه» شد. در آن سال ضمن ساخت مستندهایم، طبق تحقیقاتی فهمیدم همان سال در آبادان یک کُلنی تازه کشف شده و ما کارهای مقدماتی مستندسازی درباره‌ی آن را انجام دادیم. سال 93 شروع به تصویربرداری از پروژه کردیم. آن‌جا آبادان بود و پرندگان در بهار برای تخم‌گذاری می‌آمدند. آبادان دمایی حدود 50 درجه دارد و ما به خاطر کوتاه‌بودن فصل زادآوری و تخم‌گذاری پرندگان،گرمای هوا و نبود نیرو مشکلات فراوانی داشتیم. باید از مرزبانی عبور می‌کردیم، بعد دور می‌زدیم و برمی‌گشتیم به سمت خشکی بین آبادان و تالاب شادگان. این دردسرها باعث می‌شد ما نتوانیم بیش از سالی دو بار به سفر برویم؛ دو سفر دو رورزه، ولی هماهنگی این دو سفر دو روزه ممکن بود پانزده روز طول بکشد تا بدانیم چه تاریخی می‌توانیم این سفر را انجام بدهیم. این روند تا سال99 طول کشید و دوست داشتیم امسال هم برای تصویر برداری برویم که متاسفانه کرونا اجازه نداد. بنابراین احساس کردیم بیش از این نمی‌توانیم کار را ادامه بدهیم، چون فیلم دو تهیه‌کننده عوض کرد. چهار سال یک تهیه‌کننده داشت و سه سال یک تهیه‌کننده دیگر. نمی‌توانستیم خطر بکنیم و یک سال دیگر کار را نگه داریم.
پروسه تولید مستندتان خیلی طولانی شده. مشکلی با این مساله نداشتید؟
بله، پیش‌تولید فیلم سال92 بود و ما از فروردین93 اولین تصویربرداری‌مان را انجام دادیم. تیرماه98 آخرین سری تصویربرداری‌مان بود. سال99 را هم به دلیل کرونا از دست دادیم. نه این‌که نخواهیم کاری انجام بدهیم.
پروسه‌ی پژوهش و نگارش فیلم‌نامه چگونه بود؟ از چه منابعی برای تحقیق در کار استفاده کردید؟
ببینید،کلنی فلامینگوها همان سال اول تولید کشف شده بود و به خاطر این‌که بودجه‌ی محیط‌زیست چندان زیاد نیست، پژوهش چندانی درباره فلامینگوها انجام نشده؛ آن هم درباره‌ی پرنده‌ای که تازه کلنی زادآوری‌اش کشف شده. ما هیچ اطلاعاتی نداشتیم و دوستان هم نمی‌توانستند کمکی به ما بکنند. بنابراین کم‌کم طی این هفت سال فیلمبرداری به نکاتی رسیدیم که برای خود دوستان محیط‌زیست هم جالب بود. به آنها اشاره نمی‌کنم تا در فیلم دیده بشود اما می‌توان گفت بیش‌ترین تحقیق‌های ما به صورت پژوهش میدانی بوده که در فیلم به آنها می‌پردازیم.
نام فیلم «مرغ آتش» و درباره‌ی فلامینگوهاست، ولی در خلاصه‌ی موضوع نوشته‌اید «چرا آن‌طور که باید از فیلم‌سازی حیات‌وحش لذت نمی‌برم؟». این جمله در عین‌حال که جالب و کنجکاوی‌برانگیز است، در تضاد با مضمون فیلم‌تان قرار دارد. درباره‌ی آن توضیح بدهید و بفرمایید وجه تسمیه‌ی نام فیلم  ـ مرغ آتش ـ چیست؟
من زندگی خودم را تقریباً با زندگی فلامینگوها ادغام کردم و در این سفرها زندگی فلامینگوها را نشان می‌دهم اما در مورد عبارت «چرا من آن‌قدر که باید هنگام فیلم‌سازی از طبیعت لذت نمی‌برم؟»، در فیلم می‌گویم که ساخت مستندهای حیات‌وحش چه دردسرهایی دارد و چه چیزهایی باعث می‌شود آن‌قدر که باید لذت نبرم! دلیل نام مستند نیز در فیلم گفته می‌شود، ولی اشکالی ندارد که این‌جا بگویم. در ادبیات ایران، غیر از فلامینگو، دو نام فارسی دیگرش، یکی «مرغ حسینی» است، به خاطر قرمز بودن و شباهت به خون، آن را منتسب می‌کنند به مرغ حسینی. نام دیگر «مرغ آتش» که باز هم به خاطر بال‌های این پرندگان که آن را به آتش و خون تشبیه کرده‌اند. از این دو، من نام مرغ آتش را انتخاب کردم. در یک جمله‌ی پایانی فیلم هم می‌گویم برای آنها که این فیلم را می‌بینند، این پرنده می‌تواند فلامینگو باشد، ولی یک همکار در فیلم داشتیم که 90 ساچمه ناشی از درگیری با شکارچی‌ها در تنش بود. توضیح بیش‌تری در مورد او نمی‌دهم، چون دلیل انتخاب این نام برای فیلم، در مستند گفته می‌شود که بی‌ارتباط به دوست ما هم نیست اما من این پرنده را مرغ آتش می‌بینم، چون هم زیباست و هم سوزنده.گرچه با ققنوسی که از آتش برمی‌خیزد یکی نیست. البته اگر کسی فیلم را نبیند، متوجه منظور نامش نمی‌شود. در فیلم به درک این نام می‌رسیم.
با توجه به این‌که در «مرغ آتش» به زادآوری و تخم‌گذاری فلامینگوها پرداخته‌اید، آیا فیلم‌تان رویکردی علمی به زندگی این پرندگان دارد یا بیش‌تر از جنبه اسناد و پژوهش‌های محیط‌زیست و حیات‌وحش برخوردار است؟
وقتی یک چیزی به تصویر کشیده می‌شود، هیچ استدلالی بهتر از دیدن آن نیست. یک نفر می‌تواند بگوید من چنین رفتاری را دیدم، ولی وقتی کسی تصویری را به شما نشان می‌دهد، می‌توانید به آن‌چه می‌بینید اعتماد بکنید. من تا جایی که توانستم این کار را انجام دادم. یک ویژگی که در فیلم به آن رسیدم، این بود که برعکس همه‌ی پرندگان، فلامینگو رفتاری دارد که دوست ندارم اشاره‌ای بکنم تا در فیلم ببینید اما آن موضوع برای همه خیلی جالب خواهد بود و پس از دیدنش، دوست دارند بدانند چرا و چه‌طور فلامینگو این کار را انجام می‌دهد. البته این پرنده ویژگی‌های جالب فراوانی دارد، مثل بزرگ‌شدن‌شان، تغذیه‌شان، زیستگاه‌شان و این‌که چرا می‌روند به جایی که دور از دسترسند، یا چرا یک نمک‌زار را انتخاب کردند؟ این‌ها مواردی است که می‌توان به‌شان استناد کرد. شاید بتوان به نریشن‌های فیلم شک کرد اما قطعاً نمی‌توان به تصاویری که در فیلم دیده می‌شود، شک کرد.
غیر از گرمای آبادان و سفرهای کوتاه و مکرر برای تصویربرداری، با مشکلات دیگری هم در تولید این مستند روبه‌رو بودید؟
در نظر بگیرید سال نخست، وقتی با گروهم به این سفر رفتیم، پیش از ما شش نفر بیش‌تر به آن‌جا نرفته بودند، شامل بچه‌های محیط‌زیست و کاشفان آن‌جا. روزی که ما رفتیم، چهار نفر جدید همراه گروه ما بودند و آن تعداد به ده نفر رسید. طی هشت سالی که این مستند را فیلم‌برداری کردیم، تعداد کسانی که پای‌شان به آن‌جا رسیده، به 28 نفر رسید که با 15 نفرشان هم‌سفر بودم. با آن‌که آن‌جا فاصله‌ی زیادی با تالاب شادگان و روستاهای اطراف ندارد، ولی به خاطر نمک‌زاربودن و گِل‌ولای و شرایط آب‌وهوایی که منطقه‌ی بسیار گرمی است، دسترسی برای هر کسی مقدور نیست.گرچه از مرز ایران خارج نمی‌شویم اما باید از مرزبانی‌های دریایی بگذریم. این هماهنگی‌ها خیلی وقت ما را می‌گرفت. برای رفع سختی کار، در سفرهای‌‌مان معمولاً دو کارگر می‌گرفتیم که دو تا شِلِ آب را برای ما بیاورند و آنها در طول مسیر دو سه تا از آب‌ها را هم به خاطر تشنگی می‌خوردند. فرض بکنید سال92 چهار هزار تومان آب می‌خریدیم، 200 هزار تومان می‌دادیم کسی آن را حمل بکند.گرما اجازه نمی‌داد یک شب بیشتر آن‌جا بمانیم. جای خواب وجود نداشت، چون جای نمناکی بود. به وسایل شارژ هم دسترسی نداشتیم. باید با حدود 36 باتری به آن‌جا می‌رفتیم. تجهیزات‌مان سنگین بود و مسیر بسیار صعب‌العبور. مجموعه‌ی این عوامل،کار را سخت می‌کرد. فکر بکنید وقتی جایی که طی حدود 8 یا 9 سال فقط 30 نفر به آن مکان رفته‌اند، می‌توان فهمید رفتن به آن‌جا راحت نیست. حالا بخواهید در این رفت و برگشت‌ها تجهیزات تصویربرداری را ببرید و تصویربرداری هم بکنید. همین که در طول سال دو بار بیش‌تر نمی‌توانیم برویم و پروسه‌ی تولید این‌قدر طولانی می‌شود، خودش مصیبت بزرگی است و تحمل آن آسان نیست که هشت سال برای رسیدن به نتیجه‌ی کار طول بکشد.
به نظرتان مستندی که برای حضور در جشنواره آماده کرده‌اید، علاوه بر مخاطب ایرانی، می‌تواند برای مخاطب خارجی هم حائز اهمیت و جذاب باشد؟
در سال‌های گذشته فیلم‌های دیگری با موضوع حیات‌وحش ساخته‌ام که در جشنواره سینماحقیقت حضور داشتند. شاید «مرغ آتش» از نظر کیفی به پای آنها نرسد. به خاطر سختی کار، کیفیت تصاویر گاهی به خوبی کارهای قبلی‌ام نیست، ولی چون این فیلم زحمات یک گروه را نشان می‌دهد و آن‌جا به برخی نتایج علمی می‌رسیم، مثل لانه‌سازی و تغزیه‌ی فلامینگوها، می‌تواند خارج از مرزهای خودمان هم مخاطب داشته باشد.
شما عضو انجمن مستندسازان سینمای ایران هستید و از سال 80 در عرصه‌ی سینما فعالیت دارید، هرچند نخستین مستندتان را سال89 ساختید. با این سابقه، وضعیت مستندسازی کشور را چگونه می‌بینید و چه چشم‌اندازی برای آن ترسیم می‌کنید؟ آیا سینمای مستند ما با استانداردهای جهانی برابری می‌کند؟
امسال دیدید که از دوستان مستندساز و فیلم‌کوتاه در جشن سینمای ایران هیچ تقدیری نکردند و موفقیت‌های‌شان نادیده گرفته شد. سینمای مستند ما با شاید بین اهالی رسانه و سینمادوستان چندان مورد توجه نباشد، ولی سینمای به هیچ عنوان عقب‌تر از سینمای داستانی‌مان نیست. همان‌قدر فاصله داریم که سینمای داستانی ما دارد. سینمای داستانی‌مان هم با همین امکانات جایگاه مطلوبی دارد. من فکر می‌کنم سینمای مستند با این که نادیده گرفته می‌شود، پتانسیل بالایی دارد. به نظرم سینمای مستند ایران از لحاظ موضوع پتانسیل بسیار بالایی نسبت به هر کجای دنیا دارد. فرض کنید موضوع مستندهای ما اجتماعی باشد یا حیات‌وحش. در زیرمجموعه‌های اجتماعی هرگونه معضلاتی را می‌توانید در کشور ببینید و این معضلات بستری برای تولید هستند. ما کشوری هستیم که فرهنگ بومی داریم و اگر کسی بخواهد روی قوم‌شناسی کار بکند، این قابلیت را دارد که شاید هر جای دنیا چنین امکانی نباشد. جرم و جنایت همه‌جای دنیا وجود دارد. از نظر تاریخی هم کشور پرسابقه‌ای هستیم و جای کار دارد. از هر منظر نگاه بکنید، ایران پتانسیل مستندسازی دارد. شاید بگویید در آفریقا هم می‌توانند روی قوم‌شناسی کار بکنند. برخی کشورهای آفریقایی ثروتمندند و آدم‌های باهوشی هم دارد. شاید در کشورهایی مثل غنا و سومالی موضوعاتی برای فیلم‌سازی باشد اما فیلم‌ساز غنایی یا سومالی نیست که آن را کار بکند، ولی در ایران آن‌قدر فقیر نیستیم که نتوانیم درباره‌ی موضوع‌هایی که وجود دارد، فیلم بسازیم. فیلم‌سازان ایران این پتانسیل را دارند که موضوع‌های موجود را به تصویر بکشند. این تضاد اجتماعی، یعنی فقر و وضعیت سیاسی، پارادوکس عجیبی دارد که محمل خوبی را برای سینمای مستند ایجاد کرده. بنابراین فکر می‌کنم سینمای مستندمان چشم‌انداز خوبی دارد، همان‌طور که موفقیت‌های جهانی را طی سه چهار سال اخیر دیده‌ایم. سینمای مستند ما رو به رشد می‌رود و جای موفقیت دارد.
 

• گفتگو: احمدرضا حجارزاده