"ثبت يك آئين جمعي به شيوه اي نو"

مهدي اسدي با محور قرار دادن مراسم آئيني جمعه قالي؛ به عنوان تنها مراسم اسلامي- شيعي كه در مناسبت شمسي و در دومين جمعه پاييز برگزار مي شود، قصد دارد از زاويه اي جديد آن را مورد بررسي قرار دهد.
به نظر مي آيد دغدغه اصلي فيلم يافتن نقاط اتصال و ارجاعي است كه مي تواند گذشته قابل استناد اين مراسم را در اقوام و گذشتگان ريشه يابي كند. به اين ترتيب انتخاب آداب و آئين امروزي اين مراسم با شكل و شيوه خاصي كه به خود گرفته، دستمايه كار قرار گرفته است.
اما فيلمساز با فاصله گرفتن از مستندنگاري معمول و به شيوه گزارشي كه همراه با نريشن و حاكميت صداي صحنه است، دست به انتخابي زده كه منجر به بسط و عمق يافتن روايت تصويري او شده است. او با انتخاب زوايايي خاص و منحصر به فرد از لانگ شات هاي متداول با هدف ثبت كميت جمعيت حاضر در يك مراسم جمعي فاصله گرفته و نگاه جزئي نگر خود را معطوف به نقاط پنهاني كرده كه معمولاً در كثرت جمعيت گم و ناديدني مي شوند.
به همين دليل مي توان مدعي شد در فيلم اين مراسم آئيني از زاويه نگاه خاص او، فضا و رنگ و بويي منحصر به فرد يافته و با تكيه بر حركات و زواياي دوربين، جنس و رنگ تصاوير، صداي زمينه و موسيقي انتخابي و... واجد ابعادي متفاوت شده است.
آب به عنوان ركن اصلي و با تكيه بر ريشه هاي كهن آئين قالي شويي، مولفه مهم فيلم است كه به اشكال مختلف با جاري شدن در رودخانه، حوض و حتي چهره مردم در اوج مراسم، اهميت خاصي پيدا مي كند. بخصوص وقتي در تصاوير سياه و سفيد فيلم، زوايايي از آسمان تيره و تار و دفرمه را از درون آب مي نگريم و به اين ترتيب اين حاكميت و به نوعي زاويه نگاه آب تثبيت مي شود.
فيلمساز با بخش بندي كليت فيلم در تكه هاي جزئي تري كه با ميان نويس مشخص شده، تلاش كرده مفاهيم و زاويه ديد مورد نظر خود را از خلال كنار هم قرار دادن اين بخش ها به مخاطب منتقل كند. علاوه بر آن سير و روندي جزئي نگر و شخصي به اين مراسم جمعي و پرالتهاب بدهد به گونه اي كه همسو با هدف اوليه فيلم باشد كه همان پيوند اين مراسم آئيني با ريشه هاي كهن و اسطوره اي آن است.
اين بخش ها با عناويني چون چشمه، ياري دهندگان، نبرد، قالي مقدس، دعاي باران و ... بيش از هرچيز تداعي كننده مفاهيم پسِ ذهن فيلمساز هستند تا به گونه اي مخاطب را به دغدغه ها و اهداف مورد نظر او هدايت كنند.
اما نكته اي كه به پيوند اين آئين امروزي با رسوم كهن از سوگ سياوش تا مهرپرستي، قالي شويي اردهال و ... لطمه وارد مي كند، دستمايه ها و منابعي است كه هرچند مستدل از آثار جلال آل احمد تا بهرام بيضايي و ... نقل شده، اما حضور و نقشي جز چند ميان نويس و متن نگاشته شده در ميان تصاوير فيلم ندارند. به گفته بهتر مخاطب بايد ميان آنچه در تصوير مي بيند و آنچه در سطور مي خواند، ارتباط دروني و معنايي برقرار كند كه رسيدن به اين هدف مهم به واسطه اين ساختار و شيوه به سختي امكانپذير است. مگر آنكه مخاطب خود دانش و اطلاعات قبلي داشته باشد و بتواند آنها را به واسطه مولفه هاي مشترك برخاسته از يكديگر قلمداد كند.
به اين ترتيب آنچه در اين مستند به شكلي مناسب نمود كرده، روايتي شخصي است كه فيلمساز از مراسم آئيني جمعه قالي به تصوير مي كشد و مخاطب را به زواياي پنهان و ناديده اين آئين و بخصوص رفتارشناسي آدم ها و ... به واسطه مفاهيم پسِ ذهن خود نزديك مي كند.
اما هدف اوليه اي كه مي بايست به واسطه ريشه دار بودن آئين امروزي در آئين كهن، به مخاطب منتقل شده و در واقع سنتز نهايي فيلم را شكل بدهد، با تكيه بر نكاتي كه ذكر شد به سختي امكانپذير مي شود و تأثير آن نمي تواند فراتر از خوانش همان چند سطر از متون قابل استناد اشاره شده باشد.
مستند "جمعه قالي" اين اهميت ويژه را دارد كه از قالب آشناي مستندهاي آئيني كه قصد ثبت رويدادهاي منحصر به فرد جمعي را دارند، تبعيت نكرده و به عنوان يك شاخصه مهم از نريشن و صداي زمينه فاصله گرفته است. جاي خالي اين مولفه ها با تصاوير و زوايايي خاص و جزئي نگر از يك آئين جمعي پر شده كه با تكيه بر موسيقي انتخابي، بيشتر در جهت رفتارشناسي جمعي اهميت پيدا مي كند نه هدف اوليه اي كه اگر تأمين مي شد تبديل به اثري تمام و كمال مي شد.