پنج فیلم عاشورایی در قاب مستند حقیقت

فرهنگ از جمله مفاهیمی است که نمی‌توان به هر موضوعی نسبت داد. باید با یک اصل در زندگی‌ات خو گرفته باشی که هر قدر هم از اساس پیدایش آن گذشته باشد، همچنان برای تو تازه و نو باشد.

واقعه عاشورا و قیام امام حسین(ع) یکی از‌‌‌ همان دلبستگی‌های زندگی ماست؛ حماسه‌ای که گذر زمان  جلوه‌اش را بیش از پیش کرده است. فرهنگ عاشورا مستلزم ثبت شدن در هر دوره‌ای است و حالا به لطف همت دغدغه‌مندان عرصه هنر و تکنولوژی‌های نوین، علاوه بر تعزیه‌خوانی و هیات‌های مذهبی و بازخوانی آن رویداد تاریخی، می‌توان از هنر سینما هم برای ماندگاری این فرهنگ کمک گرفت.

جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت در هشتمین دوره برگزاری‌اش، با نمایش مستندهای منتخب عاشورایی به تکریم این حماسه جاودان می‌پردازد. «آرزوی همه» به کارگردانی علی قدیریان، «نشان» فرزاد جعفری، «حاشیه‌ای کوتاه بر یک متن بلند» وحید چاووش، «بلاکشان» شهروز توکل و «مدافعان نُبُل و الزهرا» طه فروتن پنج مستندی هستند که در بخش «تصویر عاشورا» این جشنواره به رقابت می‌پردازند.

این پنج فیلم هر کدام با اتکا به موضوعی، فرهنگ عاشورا را به تصویر می‌کشند. قدریان در فیلم «آرزوی همه» پرتره‌ای از عبدالحمید قدیریان نقاش مذهبی را نمایش می‌دهد و فرزاد جعفری در مستند «نشان»، به بررسی هنری- تاریخی علامت‌ها (عَلم) و مقایسه دیدگاه‌های رایج درباره آنها می‌پردازد و طه فروتن هم محاصره دو شهر شیعه‌نشین نُبل و الزهرا در منطقه حلب سوریه توسط نیروهای مسلح سلفی و مقاومت ساکنان شیعی شهر را روایت می‌کند.

شهروز توکل نیز در مستند «بلاکشان» مداحی در شهر اصفهان را به تصویر کشیده است. این مستند از مجموعه‌ای ۱۰ قسمتی به تهیه‌کنندگی مونا زندی‌حقیقی انتخاب شده است. توکل در خصوص موضوع این مستند می‌گوید: «در این مستند قرار نیست به آیین‌های عاشورایی اصفهان پرداخته شود. «بلاکشان» تصویری از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین مداحان اصفهان تا جوان‌ترین آنهاست که در گذر زمان تغییر سبک داده‌اند و ما شاهد تحول در نوع عزاداری آن‌ها هستیم.»

او در ادامه می‌گوید: «یکی از جذابیت‌های این موضوع سبک‌های به کار برده شده در مجالس عزاداری محرم است. وقتی سراغ مجالس سنتی می‌روید، می‌بینید مداح بیشتر سبک‌های موسیقی ایرانی را بلد است؛ اما جوان‌تر‌ها حال و هوای خاص خودشان را دارند. انگار سبک‌های قدیمی و دستگاه‌های موسیقی راضی‌شان نمی‌کند، از همین رو سراغ سبک‌های امروزی که بی‌شباهت به پاپ، راک و تکنو نیستند، می‌روند.»

طبق تحقیقاتی که توکل در مستند «بلاکشان» انجام داده، مداحان قدیمی به هیچ عنوان سبک نوحه‌ها و نحوه عزاداری در هیات‌های امروزی را قبول ندارند. او در این باره می‌گوید: «جالب است که پدران مداحان سنتی هم شیوه عزاداری و نوحه‌سرایی پسرانشان را قبول نداشتند و انگار بخشی از این اختلاف‌ها، تفاوت دیدگاه میان دو نسل است.»

نکته قابل توجه در میان حرف‌های این کارگردان، اشاره به تسلط مداحان سنتی بر دستگاه‌های موسیقایی است: «مداحان اصفهان دستگاه‌های موسیقی را به تفکیک می‌شناسند. برخی از مداحان قدیمی این شهر هم از شاگردان تاج اصفهانی بودند؛ اما جوان‌تر‌ها بیشتر به دنبال تکرار ریتمی ثابت هستند و واقعه‌ای را در نوحه‌سرایی‌هایشان به تصویر نمی‌کشند.»

روایتی از راهپیمایی اربعین
وحید چاووش یکی دیگر از مستندسازان علاقه‌مند به فرهنگ عاشورا است. پنچ سال است که در راهپیمایی اربعین شرکت می‌کند و روایت‌های متفاوتی از این گردهمایی عظیم ارائه داده است. او در تازه‌ترین فیلم خود «حاشیه‌ای کوتاه بر یک متن بلند» سراغ خادمینی از مذاهب گوناگون رفته است که بی‌هیچ چشمداشتی از زائران امام حسین(ع) پذیرایی می‌کنند. دوربین چاووش عاشقانی از کشورهای مختلفی چون اندونزی، آفریقا، سنگال، آرژانتین و... را تا ورود به کربلا همراهی می‌کند.

از او درخصوص ادای دین سینمای مستند به فرهنگ عاشورا پرسیدم و چاووش با گلایه از برخی مستندسازان توضیح داد: «متاسفانه تاکنون درباره عاشورا فیلم‌های عمیقی ساخته نشده است و هیچ ایده‌ای برای فیلم خود در نظر نمی‌گیرند و سعی می‌کنند روی همه کم‌کاری‌هایشان سرپوش بگذارند. ما مستندسازان باید برای به تصویر کشیدن عشق در این فیلم‌ها فکر کنیم؛ چراکه با سردستی کار کردن اثر ماندگاری خلق نمی‌شود.»

این مستندساز رویکرد صداوسیما را هم مورد نقد قرار داده و می‌گوید: «چرا تلویزیون نباید گروهی برای محرم و صفر که دو ماه از سال را به خود اختصاص داده، تشکیل دهد؟ متاسفانه صداوسیما هیچ تدارکی برای این دو ماه نمی‌بیند و  هر سال، سریال‌ها و برنامه‌های گذشته‌اش را تکرار می‌کند؛ در حالی که ما به سریال‌ها، برنامه‌های ترکیبی و مستندهای جذاب برای این ماه نیاز داریم.»
رقابت مستندسازان در بخش «تصویر عاشورا» در جشنواره سینماحقیقت اگرچه گام کوچکی برای ثبت بخشی از فرهنگ مردم ایران است، اما می‌تواند سرآغازی برای ماندگار شدن این واقعه تاریخی باشد. رویدادی که در هر دوره سر و شکل تازه‌ای به خود می‌گیرد و نشان می‌دهد که «عاشورا» بعد از گذشت قرن‌ها همچنان برای ایرانیان زنده است.

- مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی سازمان امور امور سینمایی، هشتمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» را همزمان با ولادت باسعادت حضرت امام موسی کاظم(ع) و طی روزهای 9 تا 16 آذرماه 1393، با شعار «حقیقت بهترین راهنماست» که از فرمایشات حضرت علی(ع) است، در شهر تهران برگزار خواهد کرد.

*الهام نداف