یادداشتی بر مستند «طلارودان» به کارگردانی رضا مجلسی

مستند «طلارودان» با تکیه بر دو رودخانه مهم رشت که در محدوده شهری جاری‌اند گذری دارد بر اهمیت این منابع آبی و تأثیری که روی محیط و مردم می‌گذارند. اما این فقط اسکلت کلی این مستند است و فراتر از بحث رودخانه و محیط زیست، فیلم از ظرفیت‌های پژوهشی موضوعش استفاده می‌کند تا به بهانه رودخانه، جستجویی عمیق‌تر و پردامنه‌تر در تاریخ و فرهنگ عامیانه را پی بگیرد و وارد حیطه‌های مختلفی از خاطره تا فولکلور و نوستالژی شود.
با وجود پای‌بندی فیلم‌ساز به اهداف پژوهشی و تأکیدی که روی جدیت علمی و آماری دارد، لحن مستند در بسیاری از دقایق احساسی است و حتی در برخی صحنه‌ها حال‌وهوایی شاعرانه به گفتار متن داده شده. استفاده گسترده از تصویرهای آرشیوی و قطعات فیلم‌های قدیمی، در کنار موسیقی محلی و آوازهای کرجی‌بانان و ماهیگیران رشت و انزلی، بر غنای هنری اثر افزوده و زمینه فرهنگی موضوع را به‌خوبی بازمی‌نمایاند. مستندساز با شناختی که از فرهنگ عامیانه مردم گیلان و شناسه‌های بومی آن خطه داشته، عناصر هنری جذابی را کنار هم قرار داده و با گذار به خاطره‌های کودکی و تلفیق تصویرهای قدیمی با موسیقی محلی و مردمی، بافت پرمایه‌ای از درهم‌آمیزی صوت و تصویر را شکل داده که جزو امتیازهای مستند «طلارودان» است. تصویربرداری خوب و استفاده خلاقانه از دوربین در زوایای مختلف، باعث شده از لحاظ وجوه بصری و تکنیک و فضاسازی، دوربین در خدمت اثر باشد و ظرفیت‌های زیبایی‌شناختی محیط به‌درستی در راستای اهداف پژوهشی قرار بگیرند. منظره‌های زیبای شمال ایران و چشم‌اندازهای جنگل سراوان و پیربازار و مرداب انزلی نه‌فقط به عنوان قاب‌هایی توریستی بلکه در جایگاه تصویرهایی هدفمند پیش روی مخاطب چیده شده‌اند و مستندساز جا به جا از عناصر بصری قدیمی به زمان حال نقب می‌زند تا چشم‌اندازی کامل بسازد. تصویرهای هوایی و نقشه‌های گرافیکی نیز به شکل‌گیری تجسمی دقیق از محیط کمک می‌کنند و درک مخاطب از فضا و مکان را بالا می‌برند. فیلم تصویربرداری مفصل و پرزحمتی داشته، در لوکیشن‌های متعدد و با تکنیک‌های مختلف، که حتی از لحاظ زمانی هم بازه گسترده‌ای از فصل‌ها و شرایط آب‌وهوایی متنوع را در بر می‌گیرد.
گفتار متن با اطلاعات و آمارهای فراوانی همراه است و تصویرها نیز در انتقال اطلاعات سهم دارند، ولی فیلم فقط به همین اندازه بسنده نمی‌کند و می‌کوشد علاوه بر آموزش و تحلیل، از لحاظ حسی و عاطفی نیز روی مخاطبانش اثر بگذارد. رویکرد محیط زیستی فیلم هشداردهنده است و با گنجاندن تصویرهایی ناراحت‌کننده از اشکالات محیط زیستی و کمبودها و کج‌رفتاری‌هایی که باعث نابودی رودخانه‌ها و محیط بکر جنگل و روستا می‌شوند سعی می‌کند تلنگری به ذهن مردم بزند. انصافاً هم قاب‌های هجوم پلاستیک و زباله به حریم رود و جنگل تکان‌دهنده‌اند و هر ناظر منصفی را به پریشانی و نگرانی وامی‌دارند. در طول سال‌ها سهل‌انگاری و دوری از طرح‌های محیط زیستی کارآمد و علمی، حجم زباله و پلاستیک و پسماندهای شهری و صنعتی به اندازه‌ای باورنکردنی بالا رفته و فاضلاب و دورریز بسیاری از کشتارگاه‌ها و کارخانه‌های صنعتی آلوده‌ساز و تصفیه‌خانه‌ها نیز به رودخانه و تالاب می‌ریزد، بدون آن‌که مسئولان و نمایندگان مردم در رشت و انزلی حرکت مؤثر و همه‌جانبه‌ای برای کنترل این ناهنجاری و نجات منابع طبیعی انجام دهند.
فیلم با گفتگوی مستقیم و بهره‌گیری از خاطرات و نقل‌های شفاهی از ساکنان محلی و پیرمردهای رشتی، تصویر ملموسی از گذشته آباد و پررونق گیلان و دوران فراوانی ماهی و پرنده می‌سازد و به موازات این روایت‌های شفاهی، تصویرهای آرشیوی نیز مجال خودنمایی می‌یابند تا جلوه‌ای دریغ‌انگیز از زیبایی‌های نابودشده طبیعت شکل بگیرد و ضمناً تأثیر منفی انسان بر طبیعت نیز آشکار شود. جالب است که گذشته از نظرهای کارشناسان و اطلاعات و آمار فنی، در همین روایت‌های شفاهی مردم بومی راهکارهای بسیار مفیدی برای رفع مشکل وجود دارد و نشان می‌دهد که مردم محلی خودشان بهتر از هر کسی می‌دانند که چگونه باید رودخانه و مرداب را نجات دهند، اما حمایتی از آن‌ها نمی‌شود و به همین دلیل کوشش‌ها تا کنون کمتر نتیجه داده است. یکی از جنبه‌های جذاب این بخش، احترام عمیقی است که مردم عامی و محلی برای طبیعت اطراف‌شان قائل‌اند. روایت‌ها و خاطرات آنان سرشار از آمیختگی حقیقت و افسانه و پاسداشت مواهب طبیعی گیلان است و نقش پررنگ خانواده و زنان را تصویر می‌کند در پیوند با طبیعتی که از کودکی تکه‌ای از زندگی روزمره آنان بوده و هنوز هم هست.
«طلارودان» نماهای زیبا و ریتم خوشایندی دارد و ستایشگر طبیعت گیلان است. تصویرهای جذاب و چشم‌نواز فیلم از آب و برف و درخت و خاک تا مدت‌ها در ذهن مخاطب نقش می‌اندازد و برای کسانی که دغدغه محیط زیست دارند یادآور ضرورت اقدام و عمل است.
 
شاهین شجری‌کهن