مقصد مستندهای محیط زیستی نباید فقط جشنواره‌ها باشند

به گزارش روابط عمومی جشنواره بین‌المللی سینماحقیقت، «بر کرانه‌های کاسپین» یکی از مستندهای محیط زیستی است که زمان زیادی صرف تحقیق و پژوهش آن شده است و تولید آن هم ۷ سال زمان برده است. این فیلم بر موضوع آلودگی دریای خزر که به گفته کارگردان آن به اشتباه به این نام خوانده می‌شود و باید کاسپین نامیده شود، تمرکز دارد.
پژمان مظاهری‌پور تهیه‌کننده و کارگردان «بر کرانه‌های کاسپین» در این فیلم، با اشاره به اهمیت خطاب کردن دریای خزر با عنوان کاسپین، درباره‌ی مشکلات و مسائل ناشی از آلودگی‌های این دریا صحبت می‌کند. او معتقد است مستندش که با صدای مهرداد اسکویی و تدوین بابک بهداد در حقیقت آنلاین به نمایش گذاشته شد، می‌تواند چند گروه مخاطب داشته باشد که مدیران و مسئولان، مردم، علاقه‌مندان به آشنایی با محیط زیست دریایی کاسپین و مخاطبان کشورهای حاشیه‌ای شماری از آنان هستند.
گفتگوی «رکسانا قهقرایی» با این مستندساز با تجربه و عضو هیات مدیره خانه سینما را بخوانید:
«بر کرانه‌های کاسپین» به طور مشخص به کدامیک از دغدغه‌های زیست محیطی در ارتباط با دریای کاسپین می‌پردازد؟
وضعیت محیط زیست ایران این روزها مطلوب نیست و پرداختن به این موضوعات در فیلم‌های مستند هم به دلیل تاثیری است که این وضعیت بر فضای اجتماعی ما می‌گذارد. درگیری و چالش‌های محیط زیست کم نیست؛ از بین رفتن تدریجی جنگل‌ها و بیابان‌زایی، مشکلات آبریز حوزه‌های آب شیرین، تمام شدن منابع زیرزمینی؟ آلودگی آب‌ها و رودخانه‌ها، خشک شدن دریاچه‌ها و... در این میان سینمای مستند به سراغ دغدغه‌ها و آسیب‌شناسی، ثبت و ضبط زمانه و تاریخ یک ملت می‌رود. «بر کرانه‌های کاسپین» مستندی در حوزه محیط زیست طبیعی است و به آلودگی دریای خزر که نام درست آن کاسپین است، می‌پردازد. یکی از چالش‌های جدی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی پیش روی جامعه ایران مساله دریای کاسپین است، زیرا کمربند سبز این دریا جدا از این که از منابع مهم کشاورزی ما محسوب می‌شود، یک سرمایه‌گذاری بزرگ برای ایجاد تفریح‌گاه‌ها هم هست. از نظر فرهنگی هم مردم به آن علقه و وابستگی دارند. بنابراین اگر این آلودگی ادامه یابد و دریای خزر از دست برود با بحران اجتماعی و فرهنگی رو به رو خواهیم بود.
مهم‌ترین تفاوت آن با سایر دریاچه‌ها چیست؟
در ارتباط با سایر دریاچه‌ها ما پیوسته نگران خشک‌شدنشان هستیم اما دریای کاسپین خشک نمی‌شود، زیرا عمیق‌ترین بخش آن که ۱۰۰۰ متر است، در سمت ایران قرار دارد. اگر قرار باشد خشک شود، مثل این است که تصور کنیم دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها نیز خشک خواهند شد اما متاسفانه دریای کاسپین ممکن است در ادامه آلودگی‌ها تبدیل به فاضلابی بزرگ شود و این عواقب بدتری دارد؛ زیرا خشک شدن یک دریاچه مشکلاتی از جمله بیابان‌زایی و شرایط کویری ایجاد می‌کند اما یک دریای عفونی موجی از سرطان‌ها و بیماری‌های پوستی و پیش‌بینی نشده را به بار خواهد آورد. همچنین موج عظیمی از عفونت را وارد محصولات گیاهی، دامی و زندگی مردم خواهد کرد. بنابراین آلودگی کاسپین یک اخطار برای عموم مردم است و باید به آن توجه داشت.
مستندهای محیط زیستی در این میان چقدر در ایجاد دغدغه‌مندی عمومی موفق عمل کرده‌اند؟
درباره یک تجربه شخصی صحبت می‌کنم. من ۱۱ سال قبل فیلمی درباره دریاچه ارومیه کار کردم و بعد از آن توجه‌ها به سمت آن دریاچه و عواقب خشک شدنش جلب شد. این تجربه و تجربه‌های دیگر نشان داده است فیلم مستند در زمان درست خود می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد. بعدها فیلمی درباره غباری که از غرب کشور وارد می‌شد، ساختم. این مستند سال ۸۸ ساخته شد و اوایل دهه ۹۰ هم این جریان غبار به یکی از چالش‌های جدی تبدیل شده بود و بعد از این فیلم موضوع مبارزه با بیابان زایی در عراق و سوریه پیگیری شد.
پروژه «بر کرانه‌های کاسپین» چه زمانی کلید خورد؟
مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی سال ۹۲ تولید این فیلم را به من سفارش داد و ساخت آن ۷ سال طول کشید.
علت زمان‌بر شدن ساخت آن چه بود؟
بودجه این فیلم در زمان تصویب شدنش بودجه تعریف شده منصفانه‌ای بود اما سوژه بسیار بزرگ‌تر از موضوع بود و ما هم آن را جامع‌تر دیدیم. با وجود این که ایران یکی از ساحل‌های کوچک دریای کاسپین را دارد اما مطالعات زیادی درباره بخش‌های مختلف آن صورت گرفته است و در جایی که منابع اطلاعاتی زیاد است، کار مستندساز سخت می‌شود.
درباره تاکیدتان بر عنوان «دریای کاسپین» هم توضیح دهید.
مردم دنیا به دریای خزر، کاسپین می‌گویند. خزرها در تاریخ قومی بوده‌اند که در ناحیه قفقاز و شمال غرب آن زندگی می‌کردند. سابقه حضور آن‌ها به پیش از اسلام برمی‌گردد. قوم بیابانگردی که همیشه با دولت‌های ایرانی درگیری داشته است اما به نوعی در قلمروی ایرانیان زندگی می‌کردند و بعدها به مسیحیت روی آوردند. در ادامه تحت تاثیر اسلام، مسلمان شدند و با هجوم مغولان به اکراین و بعد آمریکای شمالی مهاجرت کردند و یهودی شدند. امروزه هم بخشی از جامعه یهودیان را همین قوم خزرها تشکیل می‌دهند. یهودیانی که در اروپای مرکزی و آمریکای شمالی ساکن هستند. متاسفانه ما در مذاکرات رسمی خود هم به دریای کاسپین، خزر می‌گوییم، در‌حالی‌که تمام دنیا کاسپین خطابش می‌کنند؛ اما در فیلم تاکید بر نام کاسپین است. این که این دریا، پیش از اسلام بین امپراطوری هخامنشی، سکاها و آلبانی‌ها چطور به عنوان قلمرویشان تعریف شده است. بعد بین ایران و روسیه و به طور کلی در ۱۵ دقیقه ابتدایی فیلم تمام اسناد و مدارک حتی عهدنامه ترکمانچای و قراردادهای ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ بین ایران و شوروری و ایران و استالین هم مطرح می شود.
از حضور کدام کارشناسان در «بر کرانه‌های کاسپین» بهره برده‌اید؟
در وضعیت اقتصادی، ساخت و ساز، منابع ماهی‌ها و منابع غذایی و... نقش کاسپین همواره بسیار پررنگ بوده است و منابع اطلاعات زیادی هم درباره آن وجود دارد اما در جریان تحقیقات‌مان به این نتیجه رسیدیم کارشناسان متمرکزی بر یک موضوع درباره دریای کاسپین وجود ندارند اما از جمله افراد متخصص در این حوزه دکتر پروین فرشچی معاون معاون محیط زیست دریایی سازمان محیط زیست هستند که به عنوان نماینده ایران در برنامه حفاظت از محیط زیست و کاسپین هم فعالیت می‌کنند و ما را در حوزه تحقیقاتی مستند بسیار همراهی کردند. البته با دکتر کهرم هم در این زمینه گفت و گو و مشورت کردیم. بدین ترتیب «بر کرانه‌های کاسپین» در فصل‌ها و فضاهای مختلف فیلمبرداری شد و بودجه‌مان در مقطعی از کار به پایان رسید و پروژه برای چند سالی متوقف ماند تا این که آقای حمیدی مقدم مدیریت مرکز گسترش را برعهده گرفتند و با توجه به پیشینه و سابقه خودشان در زمینه مستندسازی و اشرافی که به کار دارند، پرونده این اثر را بررسی کردند و ادامه کار با لطف و حسن مدیریت ایشان پیگیری شد و ادامه پروژه در مدت ۴ ماه پایان یافت.
با توجه به موضوع جهانی این مستند آیا برنامه‌ریزی برای دیده شدن آن در حوزه بین‌المللی دارید؟
امروزه مستندهای محیط زیستی به اصطلاح باب طبع دنیاست اما در ارتباط با فیلم‌های این حوزه مقصد ما نباید صرفا حضور در جشنواره‌ها باشد، بلکه باید در حوزه علمی و دانش‌بنیان نیز ورود کرد. محیط زیست موضوعی حیاتی و مهم و حساس است و بحران‌های اخیر آن نظیر گرم شدن کره زمین، آلوده شدن آب‌ها، تمام شدن منابع فسیلی و عدم استفاده از انرژی‌های پاک، همه و همه حساسیت زیادی برای مردم و مسئولان ایجاد کرده و حتی به حوزه سیاست هم کشیده شده است. از طرفی شاهد این هستیم که افراد سیاسی برای رای آوردن و جلب اعتماد مردم شعارهای تبلیغاتی درباره محیط زیست می‌دهند و از سویی دیگر مردم با ساحل‌ها و ویلاسازی‌های بی‌رویه سروکار دارند و به محیط زیست آسیب می‌زنند. این گروه‌ها مخاطبان اول این مستند هستند. مسئولان هم مخاطبان دیگر این مستند هستند. کسانی که مجوزها را صادر می‌کنند و به فکر فاضلاب‌ها و منابع دپویی زباله نیستند. مخاطبان سوم هم می‌توانند افراد ساکن کشورهای حاشیه دریای کاسپین باشند، زیرا میزان آلودگی که از ایران وارد دریای کاسپین می‌شود، کمتر از آلودگی‌های نفتی آذربایجان است و روسیه نیز آلودگی‌های ناشناخته‌ای دارد. همچنین مخاطبان دیگر هم گروهی هستند که می‌خواهند بیشتر محیط زیست دریایی کاسپین آشنا شوند.
حرف آخر...
تدوین این مستند را مدیون نگاه بابک بهداد هستم. او با دیدن راف‌کات‌های کار علاقه‌مند به تدوین «بر کرانه‌های کاسپین» شد و یکی از بهترین تدوین‌های مستند را در این اثر دیدیم. دومین تشکر هم باید از مهرداد اسکویی داشته باشم که نریشن فیلم را تقبل کرد و در واقع با صدایی کارگردانی شده در این فیلم رو به رو هستیم.